Deze week las ik een interessant interview met jurist en technisch natuurkundige Bart Custers in het AD (Link: https://www.ad.nl/wetenschap/wordt-de-rechter-in-de-toekomst-vervangen-door-kunstmatige-intelligentie~a3d55499/). Hierin besprak hij de manieren waarop kunstmatige intelligentie een rol kan spelen in rechtszaken – en soms ook al doet. Maak kennis met de rechter van de toekomst.
Nee, de verwachting is niet dat de ‘digitale’ rechter binnen een afzienbare termijn met de hamer zal slaan in grote rechtszaken. Zoals Custers in het interview beaamt, is er wel degelijk een aanzienlijk sociaal element aanwezig in de rechtspraak:
“Rechtspraak is een intelligent proces en als we intelligentie nabootsen, kunnen we ons op ingewikkelde zaken richten. Het gaat hier niet om grote stappen. Er is een geleidelijk proces aan de gang. We weten nog niet waar dat kan eindigen. Nu kun je bijvoorbeeld al met AI in kleinere zaken bepalen of het wel zin heeft om een advocaat in de arm te nemen. Maar we zijn nog ver verwijderd van AI-besluiten in rechtszaken waar de vraag moet worden beantwoord ‘ga je de gevangenis in of niet’.”
Toch is het een interessante propositie. Van buitenaf lijkt de rechtspraak immers het schoolvoorbeeld van een ‘steriel’ proces: een zaak wordt getoetst aan bestaande regels en voorschriften en, als de cliënt schuldig wordt bevonden, wordt de strafmaat bepaald aan de hand van eveneens vaststaande regels. Bestaand bewijs moet worden afgewogen om met een bepaalde mate van zekerheid te kunnen inschatten of iemand schuldig is of niet.
Tegelijkertijd zou het veel van de drama wegnemen die we nu vooral kennen uit tv-series en films, waarbij heethoofdige advocaten de waarheid zo mooi mogelijk proberen te spinnen en draaien en hoogoplopende kruisverhoren leiden tot een emotionele bekentenis. Al is dit, toegegeven, iets wat voornamelijk iets Amerikaans lijkt te zijn, met hun rechtssysteem van jury’s.
In ieder geval – zodra door het drama van de rechtszaal heen geprikt wordt en enkel gekeken wordt naar de feiten van iedere zaak, zou dit zich dus perfect lenen voor een slim algoritme en dus artificial Intelligence in de rechtbank. Het is feitelijke analyse en kansberekening, pur sang. De ‘grote stappen’ waar de heer Custers het over heeft kúnnen wel degelijk gezet worden, aangezien de technologie ervan voor handen lijkt. Het is het eeuwenoude probleem met artificial intelligence die ons in de weg zit – onze angst ervoor.
De vraag ‘ga je de gevangenis in of niet’ kan technisch gezien beantwoord worden. Het zal alleen zo zijn dat de gemiddelde persoon er niet mee kan leven dat een computer hem een dergelijke straf oplegt.
Toch worden er steeds meer voorzichtige stappen gezet richting het gebruik van AI in de rechtspraak. Dit is vooral voor kleinere zaken, waarbij de juridische kosten niet opwegen tegen de eigenlijke schade. Zo gebruikt e-commerce gigant eBay een automatische ‘rechter’ tool. Hierbij wordt een snel en goedkoop vonnis gewezen, waarbij soortgelijke zaken uit het verleden (de ‘jurisprudentie’) centraal staan.
Uiteraard staat het iedereen vrij om dit vonnis van de AI-rechter aan te vechten bij een echte rechtbank. Toch blijkt in de praktijk dat dit nauwelijks gedaan wordt. Blijkbaar kán men zich dus wel neerleggen bij de besluiten van een ‘computer’. Al moet dat wel in perspectief geplaatst worden: er zit nogal wat verschil tussen het accepteren van de kosten van een tijdens transport beschadigde theepot en een levenslange gevangenisstraf.
Toch kan blijken dat de rechtspraak die gebruik maakt van kunstmatige intelligentie rechtvaardiger is dan het huidige systeem, wat draait om menselijke inschattingen. Weliswaar de inschattingen van mensen die erin getraind zijn om de emotie uit een zaak te halen en puur naar de feiten te kijken en dit te toetsen aan het wetboek – maar het blijven menselijke inschattingen.
Custers gaf in het interview al aan dat dit het gevaar is van de huidige rechtspraak: veel hangt af van de ‘stemming’ van de rechter in kwestie. Ze kunnen altijd een off-day hebben. Onderzoek heeft zelfs laten zien dat je een rechter het beste vlak na diens lunch kunt treffen – omdat de straffen dan lager uitvallen. En verschillende rechters kunnen in exact dezelfde zaken toch anders beslissen. Dergelijke willekeur kan vermeden worden met een compleet objectief en niet-beïnvloedbaar systeem.
Ook is het zo dat de rechtspraak op het moment maar moeite het hoofd boven water kan houden door de enorm hoge werkdruk. Er zijn veel meer zaken dan dat er rechters en juristen zijn – waardoor de wachttijd voor een rechtszaak behoorlijk kan oplopen. Wat zowel slecht is voor de aanklagers als de aangeklaagden. Nog een voordeel van een AI-systeem is dat deze 24/7 kan werken en niet om vakantiedagen of zorgverlof vraagt. Maar ook dit lijkt twijfelaars voorlopig niet over de streep te trekken.
Transparantie is het toverwoord. Zodra men volledig inzicht heeft in de beweegredenen van een AI rechter en de objectieve criteria die deze gebruikt heeft in de veroordeling, kan het besluit sneller geaccepteerd worden. Custers koppelt dit aan de beruchte Kafka-samenleving: “In het verhaal van Kafka wordt iemand in de gevangenis gezet zonder dat hij weet waarvan hij is beschuldigd en op grond van welke bewijzen.’’ Dit leidt uiteindelijk tot een chaotische samenleving waarin de rechtvaardigheid – dat waar de rechtspraak om draait – ver te zoeken is.
Zolang men niet volledig overtuigd is van de mogelijkheden van zo’n objectieve, superslimme ‘robot-rechter’ – en dat lijkt men absoluut niet – zijn er gelukkig nog voldoende manieren om alvast op een neutrale manier de kracht van kunstmatige intelligentie naar de rechtszaal te brengen. Zo wordt er tijdens grote rechtszaken al gebruik gemaakt van algoritmes om de vaak dozen en dozen aan (bewijs)materiaal door te spitten. Dit bespaart assistenten enorm veel werk en zorgt ervoor dat er geen belangrijke feiten gemist worden.
Ook binnen de advocatuur wordt er steeds meer ingespeeld op de mogelijkheden. Niet in procesvoering, weliswaar, maar wel in de manier waarop de advocaten hun beperkte tijd besteden. Zo bepalen algoritmes welke zaken de meeste kans op succes hebben – en worden zaken met tegenvallende kansen sneller buiten de rechtszaal afgehandeld.
Of het in de toekomst meer gaat worden? Waar Custers nog denkt dat het minstens een jaar of 30 tot 40 zal duren alvorens ‘robot-rechters’ überhaupt bestaansrecht kunnen hebben, is het wat mij betreft nog de vraag of het ooit zo ver gaat komen met artificial intelligence in de rechtbank. Niet omdat de technologie het niet aankan, maar omdat een mens wellicht nooit akkoord kan gaan met het ontvangen van serieuze straffen door een robot. Het feit dat Frankrijk vooralsnog een verbod handhaaft voor het voorspellen van de uitspraken van individuele rechters laat wel zien hoe ver we nog te gaan hebben.
